Հետաքրքիր բառ է «կերպարը»: «Ես ավելի շատ կերպար ունեմ, քան խելք, և ավելի շատ խելք, քան տաղանդ», - ժամանակին գրել է Սոմերսեթ Մոեմը: Ինչ կստացվի, եթե ավելացնեք այս երկուսը: Մոեմի դեպքում` այն քիչ անգլալեզու լուրջ գրողներից մեկը, ով ահռելի հաջողության է հասել պիեսներով, նովելներով ու կարճ պատմվածքներով, դուք կստանաք մարդկային ձգտման խորհրդավորությանն ուղղված խորաթափանց աչքով պատմություններ պատմող վարպետ: «Կերպար» անվանում ենք յուրաքանչյուր մարդու, ով հայտնվում է գեղարվեստական գրականության մեջ, բայց դա նաև այլ բան է. այն ուրույն և միանգամայն տարբերվող ձգողականություն է, որի հետ միասին մեզնից յուրաքանչյուրը հանդիպում է կյանքի ու մահվան ուժերին: Այդ իմաստով կերպարը Մոեմի սիրելի թեմաներից էր: Նրա պատմությունները հաճախ նման են դրամատիզացված աֆորիզմների: Եթե նա հայացք է նետում ինչ-որ մեկին, ապա դա մեզ համար լավ խորհուրդ է` նույնն անելու:

 

Իսպանացու կերպարն էր (ի թիվս այլ բաներ), որ այդքան բուռն գրավել էր Մոեմին Իսպանիայում, գրավչություն, որը նա մի անգամ փորձեց, բայց ձախողեց վերածել նովելի, որի դեպքերը զարգանում էին այնտեղ 16-17-րդ դարերում: Գիրքը, որը նա դրա փոխարեն վերջացրեց գրել, «Դոն Ֆերնանդոն» է, մի շատ հետաքրքրաշարժ փաստագրական գիրք իսպանական մշակույթի մասին` դրա ոսկե դարում: Մոեմը ուսումնասիրել է ավելի քան 200 գիրք այդ ժամանակահատվածի վերաբերյալ և ապշել է, թե որքան անօգուտ ու բանալ են այդ տարիներին գրված ճամփորդական գրեթե բոլոր գրքերը: Մեկ դար առաջ գրված մի բարակ հատոր գրավում է նրա ուշադրությունը: Մոեմը մեզ համար թարգմանում է դրա առաջին պարբերությունը.

 

«Ես, Մարտիրոս, բայց անունով միայն, ծնված Արզնջանում, ու եպիսկոպոս, ապրելով Նորգեղի Սուրբ Կիրակոս մենաստանում, վաղուց փափագում էի այցի գնալ առաքյալների սուրբ իշխանի գերեզմանին: Երբ արդեն եկել էր ժամանակը, որ ես, թեպետ անարժան լինելով, արժանանամ սույն պատվին, որ ցանկացել եմ անդադար, առանց սակայն երբևէ հայտնելու սրտիս նպատակը որևէ մեկին, դուրս եկա իմ վանքից հայոց տոմարով 938 թվականի հոկտեմբերի 29-ին: Ճամփորդելով կարճ փուլերով, հասա Ստամբուլ: Այնտեղ շնորհոքն Աստծո գտա մի նավ, որի վրա տեղավորվեցի Վրթանես սարկավագի հետ»:

 

Մարտիրոս եպիսկոպոսյի ճանապարհորդության ամսաթիվը հաշվարկվում է 1489 թ.: Նրա գրքի անվանումը դրա 1827 թ. ֆրանսերեն թարգմանությամբ «Relation d'un Voyage fait en Europe» է: Թե ինչպես է այն մոտ 400 տարի գոյատևել մինչև այսօր, հայտնի չէ: Մարտիրոսը միակ հայտնի հայ եպիսկոպոսն է, ով շատ քչախոս էր: Նրա գրվածքները նույնքան լակոնիկ են, որքան գրքի վերնագիրը: «Հիմնականում նա պատմում է, թե ինչպես է մի տեղից մյուսը գնացել և ինչ տաճարներ է այցելել»,- նշում է Մոեմը: - «Դա հնարավորինս ամենաչոր գրվածքն է, բայց դու շարունակում ես կարդալ, որովհետև զգում ես այդ մարդու անխախտ խիզախությունը»: Ինչպես միշտ Մոեմի կանխազգացումն իրեն արդարացնում է, որովհետև այս հատորը "պարունակում է գաղտնիք, որն է Իսպանիայի մեծությունը»: «Դոն Ֆերնանդոյի» վերջին 5 էջը նվիրված է հայ եպիսկոպոսյի ճանապարհորդության ամփոփմանը:

 

«Կարծում եմ բացառիկ մարդ է եղել նա՝ Արզնջանի եպիսկոպոս Մարտիրոսը», - գրում է Մոեմը: Ճանապարհորդելով ոտքով՝ եպիսկոպոսը հասնում է Հռոմ, որտեղ նա պապից հանձնարարական նամակ է ստանում՝ նրան հետագա ճանապարհին օգնելու համար: Այդտեղից նա նա անցնում է Թալե, որտեղ ինքն ու Վրթանես սարկավագը ձերբակալվում են՝ որպես լրտեսներ: Նա գնում է Քյոլն, ապա Անգլիա, հետո՝ Ֆրանսիա: Փարիզը առաջ է բերում խմբագրական թվով շատ քիչ մեկնաբանություններից մեկը. «Ո՞վ կարող է նկարագրել այս քաղաքի գեղեցկությունը: Շատ մեծ ու հոյակապ քաղաք է»: Այստեղ Վրթանեսը լքում է նրան, և նա ճանապարհը շարունակում է մենակ: «Ոչ մի վտանգ չի վախեցնում նրան: Դիմանում է ցրտին ու անոթությանը: Հետիոտն, մենակ, և արդեն ոչ երիտասարդ, առանց տրտունջքի նա ընդունում է ամեն ինչ, որ պատահում է իրեն… Երբ գտնվում է բաց երկնքի տակ, պատրաստ է քնելու մերկ գետնին»: