top of page

Չարենցը՝ ընդդեմ Փամուքի

Այս երկու գրողները երբեք չեն հանդիպել։ Բայց նրանք կապված են միեւնույն քաղաքի նկատմամբ տածած հիացմունքով, որը պետք է կապեր նրանց ճակատագրերը ու բացահայտեր տարբերությունները։

Նոյեմբերի 21, 2017  |  հեղ.` Վահրամ Դանիելյան

Screen Shot 2019-01-21 at 5.39.52 PM.png

Թուրք գրող Օրհան Փամուքը 2002թ.-ին արժանացել է Նոբելյան մրցանակի գրականության ասպարեզում եւ հետապնդվել իր իսկ կառավարության կողմից «թուրքական ինքնությունը վիրավորելու» համար։ Կես դարից ավելի վաղ Եղիշե Չարենցը՝ Հայաստանի ամենանշանավոր բանաստեղծն ու գրողը, ձերբակալվեց ու հետագայում սպանվեց Խորհրդային Հայաստանի՝ իր իսկ կառավարության կողմից։

 

Այս երկու գրողները երբեք չեն հանդիպել։ Բայց նրանք կապված են միեւնույն քաղաքի նկատմամբ տածած հիացմունքով։ Դա այն քաղաքն է, որն այնքան մոտ է տեղակայված նրանց երկրների պետական սահմանին։ Դա այն քաղաքն է, որը պետք է կապեր նրանց ճակատագրերը ու բացահայտեր տարբերությունները։ 

Օրհան Փամուքի «Ձյունը» վեպը լույս է տեսել 2002թ.-ին: Սա պատմություն է մի թուրք գրողի մասին, ով իր հայրենիքից երկար տարիներ հեռու ապրելուց հետո վերադառնում է տուն: Հանգամանքների բերումով նա հայտնվում է մի քաղաքում, ուր հանդիպում է նախկին սիրելիին ու նորից սկսում է բանաստեղծություններ գրել: Բայց հայրենիքում տեղի ունեցող բարդ ներքաղաքական կոնֆլիկտները խափանում են նրա ծրագրերը: Վեպը ավարտվում է գրողի մահով: Սիրային պատմություն, որը սիրավեպ չի դառնում, որովհետև վայրը, ուր այն ծավալվում է, չափազանց քաղաքականացված է:

 

Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նաիրի» վեպը գրքով լույս է տեսել 1926թ.-ին: Սա պատմություն է գրողի ծննդավայրի կորստի մասին: Վեպի իրադարձությունները տեղի են ունենում Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Տեղացիները փորձում են ներգրավվել պատերազմին՝ հույս ունենալով, որ կկարողանան վերադարձնել իրենց կորցրած հողերը: Արդյունքը լինում է այն, որ կորցրածը վերադարձնելու փոխարեն կորցնում են նաև այն քաղաքը, որում ապրում էին: Քաղաքական արկածախնդրության պատմություն, որը պատմական անդառնալի հետք է թողնում հայերի ճակատագրի վրա:

 

Ի՞նչ կապ կա այս երկու ստեղծագործությունների միջև: Առաջին հայացքից այս երկու՝ իրարից գրեթե հարյուրամյակ բաժանող գրողների վեպերը ոչ մի ընդհանրություն չունեն: Նրանք միմյանց երբեք չեն հանդիպել, ստեղծագործել են տարբեր լեզուներով, տարբեր լսարանների համար ու երբեք հնարավորություն չեն ունեցել կարդալու միմյանց գործերը:

 

Միակ ընդհանրությունն այն է, որ երկու վեպերի գործողությունները տեղի են ունենում նույն քաղաքում՝ Կարսում: Առաջին հայացքից այս ոչ շատ կարևոր ընդհանրությունը նկատելուց հետո իրարից այդքան տարբեր գրողներն ու նրանց վեպերը սկսում են նորովի հարաբերվել:

 

Վիպական իրադարձությունների բեմ լինելուց առաջ Կարսը աշխարհագրական տարածք է, և հենց այդ աշխարհագրության քարտեզագրումը մեծ չափով պայմանավորել է վեպերի սյուժեները: Թե՛ Եղիշե Չարենցը և թե՛ Օրհան Փամուքը շատ հստակ գիտակցել են դա, և պատահական չէ, որ երկու վեպերի ընթերցումն էլ հնարավորություն է տալիս ուրվագծելու քաղաքը՝ Կարսը՝ որպես տարածություն: Նախ և առաջ երկու վեպերում էլ կարելի է տեսնել քաղաքի երկու հատվածների բաժանարար գիծը: Չարենցի դեպքում դա վերի (հին քաղաք) և վարի (նոր քաղաք) բաժանումն է: Հին քաղաքում գտնվում են Բերդը, Առաքելոց եկեղեցին և Վարդանի կամուրջը, իսկ նորում՝ երկաթուղագիծը, առևտրական հաստատությունները, քաղաքային այգին, ակումբը, վարժարանները և հինգհարկանի շինությունը: Փամուքի վեպում Կարսի մի հատվածը բազմադարյա հնությունների քաղաքն է՝ նույն բերդով և քարե կամրջով, իսկ մյուսում՝ հինգ փողոցներով և մեկ պողոտայով ձգվող նոր քաղաքն է՝ կառուցված ռուսական կայսրության օրոք:

 

Մյուս կարևոր ընդհանրությունն անդրադարձն է քաղաքի փոքր չափերին: Չարենցի համար քաղաքի փոքրությունը բնութագրվում է գավառական փոքր և ոչ բազմամարդ հատկանիշներով, իսկ Փամուքի վեպի գլխավոր կերպարը Կարս ժամանելու հենց առաջին օրը 15 րոպեում անցնում է ողջ քաղաքը՝ լայնքով ու երկայնքով: Այս փոքրությունը վիպականացնելու համար հեղինակները տարբեր մեթոդներ են ընտրել: Չարենցի վեպը ժամանակային ավելի մեծ՝ պատմական ընդգրկում ունի` հիմնականում 1910-ական թվականները: Իսկ Փամուքի վեպի հիմնական գործողությունները տեղի են ունենում 3-4 օրերի ընթացքում. պատմական ժամանակն այստեղ կանգ է առնում, կամ պատմականացվում է վիպական ժամանակը:

Կարսը՝ 19-րդ դարի վերջին 

Հետաքրքիր են նաև փողոցների և պողոտաների անվանումների ընդհանրությունները: Երկու վեպերում էլ քաղաքի գլխավոր պողոտան առաջնորդի անունն է կրում. Չարենցի մոտ ռուսական ցար Ալեքսանդր Երկրորդի անունով է, իսկ Փամուքի մոտ՝ հանրապետության հիմնադիր Աթաթուրքի: Փամուքի վեպում ընդգծվում է, որ քաղաքի հինգ գլխավոր փողոցները թուրք հայտնի զինվորական գեներալների պատվին էին անվանակոչված, որովհետև ժողովուրդը չէր պատկերացնում ավելի նշանավոր անձնավորություն, քան զինվորականն է, օրինակ` Քյազիմ Կարաբեքիրը կամ Շեհիտ Ջենգիզ Թոփալը: Չարենցի մոտ Ալեքսանդրյանից բացի ևս մի փողոցի անուն է հիշատակվում. խոսքը Լորիս-Մելիքյան փողոցի մասին է: Իսկ Միխայել Լորիս-Մելիքովը հենց հայկական ծագումով Ռուսաստանի զինվորական գործիչ է եղել: Երկու կայսրությունների (Ռուսական և Օսմանյան), այնուհետև երկու գերտերությունների (Խորհրդային Միության և Թուրքիայի) սահմանին գտնվող Կարս քաղաքը մշտապես պատերազմի վտագի տակ է եղել: Այդ պատճառով էլ զինվորական գործիչների դերը այս քաղաքում միշտ կարևորվել է, ինչն իր արտահայտությունն է գտնում փողոցների անվանակոչություններում:

Չարենցի վեպում մեդիա դաշտը մեր այսօրվա ընկալումներով գրեթե բացակայում է: Հիշատակվում է միայն Ժնևում գործող դաշնակցական «Դրոշակ» թերթի մասին, որից սնվում են Կարսի քաղաքական լիդերները: Փամուքի մոտ մեդիա դաշտը նույնպես շատ ակտիվ չէ, սակայն ավելի ներգրավված է հանրային կյանքում: Հիշատակվող լրատվամիջոցներից մեկը «Դրոշ» մահմեդական ռադիոկայանն է, որը, ինչպես Չարենցի վեպում էր, Կարսից դուրս է գործում և լուրեր է հաղորդում ամբողջ երկրում ճնշումների ենթարկվող ուղղահավատների մասին: Զարմանալի պատահականությամբ գրեթե երկու վեպերում էլ լրատվամիջոցի թե՛ անունը Դրոշակ-Դրոշ և թե՛ գործառույթները գրեթե նույնությամբ կրկնվում  են:

 

Մի շարք այլ ընդհանրություններ էլ կարելի է գտնել այս երկու վեպերում, որոնք պայմանավորված են նույն քաղաքի առկայությամբ: Սակայն ժամանակն է խոսել նաև երկու վեպերի սկզբունքային տարբերության մասին: Չարենցի դեպքում Կարսը հեղինակի ծննդավայրն է, ուր անցել է նրա ամբողջ մանկությունն ու պատանեկության մի մասը: Բայց Չարենցի վեպում Կարս տեղանունը գրեթե չի հիշատակվում: Պատմվում է նաիրյան հնամյա քաղաք մասին, որն անուն չունի: Կարս տեղանունն ընդամենը մի անգամ է հիշատակվում վեպում, ուր ոչ թե հաստատվում, այլ ուղիղ հակառակը՝ ժխտվում է անունի և տարածքի նույնացումը: Պատմողը նկատում է, որ եթե նամակ հասցեագրեք գեներալ Ալոշին՝ վեպի կերպարներից մեկին, և ուղարկեք Կարս, ապա այն ամենևին տեղ չի հասնի:

 

Փամուքի դեպքում պատմությունը մի քիչ այլ է: Վեպի առիթով գերմանական մամուլին տված հարցազրույցներից մեկում, երբ Փամուքին հարցնում են, թե ինչու է վեպի համար տարածք դարձրել ոչ թե իր հայրենի Ստամբուլը, այլ Կարսը, նա պատասխանում է, որ դեռևս պատանի հասակում հմայվել է այս քաղաքի հնությամբ ու գեղեցկությամբ. մյուս կողմից իր մեջ անջնջելի հետք է թողել քաղաքի օտարությունը, որովհետև այն նման չէ իր հայրենիքի այլ վայրերին:

Screen Shot 2019-01-21 at 5.40.56 PM.png

 Օրհան Փամուքի «Ձյունը»

Իր վեպը Փամուքն օգտագործում է քաղաքի օտարությունը հաղթահարելու համար: Այդ հաղթահարման մեջ կարևոր է քաղաքն անվանելու գործողությունը: Վեպի գլխավոր կերպարի անունը Կա է: Կան գալիս է Կարս և իրեն օտար է զգում այստեղ: Քաղաքում տեղացող անվերջ ձյունը չի թողնում, որ Կան հեռանա Կարսից, և այն դառնում է կերպարի ու քաղաքի մտերմության պատճառը: Ձյունը նաև վեպի վերնագիրն է. այսինքն կարևոր դեր ունի վեպում: Թուրքերեն ձյուն բառը թարգմանվում է kar, այսինքն` յուրացումն ու քաղաքի հետ իդենտիֆիկացումը նաև լեզվական մակարդակով է ամրագրվում` Կա-Կար-Կարս:

 

Փաստորեն Չարենցը չի անվանում այն վայրը, որտեղ այլևս չեն ապրում ու չեն կարող ապրել ինքն ու իր կերպարները, իսկ Փամուքն անձնանունների փոխաբերության օգտագործմամբ նորովի ու վերստին է անվանում (յուրացնում) քաղաքը:

 

Թե՛ Չարենցի և թե՛ Փամուքի վեպերը գեղարվեստական հորինվածք լինելուց բացի նաև քաղաքական արարքներ են: Չարենցը գրում է իր վեպը այն տարիներին, երբ իր ծծնդավայր Կարսն այլևս պատմականորեն կորսվել էր: Իր վեպը մի կողմից արձանագրում էր այդ ցավալի կորուստը և մեղադրում նրանց, ովքեր շրջահայաց չգտնվեցին և չպահեցին քաղաքը: Մյուս կողմից գրողի ուղերձն է չսևեռվել կորստի վրա, այլ փորձել տեր կանգնել այն ամենին, ինչ մնացել է: Փամուքը գրում է իր վեպը այն տարիներին, երբ Կարսը վաղուց իր երկրի մի մասն է, բայց մշակութային առումով օտար է մնացել իր երկրի քաղաքական ու մտավոր էլիտայի համար: Փաստորեն, նրա վեպի կարևոր առաքելություններից մեկը Կարսը թուրքական պետության աշխարհագրական քարտեզից նաև մշակութային քարտեզ տեղափոխելն է:

ՀԵՂԻՆԱԿ

Վահրամ Դանիելյանը հայ գրականության մասնագետ է եւ դասախոսում է Երեւանի պետական ու Հայաստանի ամերիկյան համալսարաններում։

bottom of page