Հունվարի 24, 2020  |  հեղ.` Անուշ Տեր-Խաչատրյան

«Իմ Կարթագենը»

Լեոնիդ Հուրունց​

​

     Մի խելացի մարդ ասել է, որ ժամանակակից կոմունիկացիաների այսպիսի բուռն զարգացման շրջանում աշխարհը փոքրանում, դառնում է ֆուտբոլի գնդակի չափի։ Եվ ահա այդ ֆուտբոլի գնդակն իմ ձեռքին է։ Ես նրա վրա տեսնում եմ բոլոր աշխարհամասերը։ Բոլոր քաղաքները։ Նույնիսկ մեր փոքրիկ Ստեփանակերտը։ Այդպիսի սրատեսությամբ եմ օժտվում, երբ աշխարհին նայում եմ իմ հայրենի Նորշենի մեր տան տանիքից։

     Այո՛, Նորշենի տանիքից ես հեռուն եմ տեսնում։ Այստեղից ճամփորդում եմ ոչ միայն դեպի հեռավոր Մոնղոլիա, մեր երկրի Հյուսիսը, Հեռավոր Արևելք կամ մերձակա Զանգեզուր, այլև՝ Ղարաբաղ, իմ եզերքի մարդկանց մոտ։ Իհարկե, այստեղ ես չեմ կարող պարզապես ճանապարհորդ լինել։ Ու եթե երբեմն թե՛ լավը, թե վատը չափազանցված եմ տեսնում, ապա՝ միայն սիրուց։ 

     Ահա և իմ Նորշենը, բարձր-բարձր, համարյա ամպերի տակ, այն իր ճերմակաքար կիպ կպած տներով փռվել է լեռնակատարներին. թույլ փայլկտալով՝ նրանք իրար վրա են բերում ժանգոտ թիթեղե տանիքները։ Ահա և միջգյուղյա ճանապարհը, որն ինձ ծանոթ է մանկուց՝ իր բոլոր դարուփոսերով։ Ճանապարհը, որ լեռներով ու դաշտերով մեր գյուղը կապում է աշխարհին։ Նեղլիկ լեռնային կածան՝ տրորված ձիերի սմբակներով, ջարդոտված միասռնի սայլերի անիվների տակ, ճամփեզրյա խոտից կանաչած կողերով։ Սա իմ Նորշենի ճանապարհն է։ Իմ սկիզբը, որ արդեն երկար, երկար տարիներ լուսավորում է իմ ուղին։ 

     Չորս եզ, զույգ առ զույգ, քաշում են փոքրիկ արորը։ Շուռ տված ակոսի գոլորշի արձակող շերտի վրա թիկնեթեկին քայլում են աղավնիները ու ճախր առնելով սկսում կռվել իրար հետ՝ ճարպկորեն որդ կտցելով ակոսներից։ Փխրուն ակոսով կհասնեն որսատեղի վերջին ու կվերադառնան՝ շարունակելով ու շարունակելով իրենց որսը։ 

     Առաջին զույգի լծին մի տղա է նստած։ Նա դեռ շատ պստիկ է, բայց և ճստիկ է, ինչպես ասում են, արդեն աշխատավոր, դրա համար էլ՝ հոտաղ է, արդեն երկրորդ տարին՝ հոտաղ։ Նստել է լուրջ-լուրջ, մի քիչ էլ փքված. աշխատանքը, երևում է, սրտովն է, և առանց հատուկ անհրաժեշտության մտրակում է եզներին։ Տղայի դեմքը համարյա չի երևում։ Ինքնաշեն ծղոտե գլխարկը, որ խունացել է արևից, իջնում է աչքերին։ Երևում են միայն պլոկված քիթն ու ծնոտը, որ սևանալու աստիճան քամահար ու արևակեզ են։ 

     Երբեմն արմատով ընկնելով՝ խոփը լարված զնգում է։ Եթե արմատը պինդ է լինում, խոփն անմիջապես չի կարողանում հաղթահարել, եզները սեղմվում են հողին, ավելի ուժեղ քաշելու համար հենարան անում առջևի ոտքերը, ձգում ամբողջ ուժով, մինչև արմատը ճռթոցով տեղի է տալիս։ 

     Լծան ուսին նստած տղայի հետ նույնպես զանազան փոխակերպումներ են կատարվում։ Նախ՝ գլխից թռչում է գդակը։ Հետո ինքն էլ թռչում է եզների գլխի վրայով։ Եզները դարձյալ ակոսի մեջ են, և արորը կրկին ձիգ է տալիս իր ձանձրալի երգը, որը կազմված է միակերպ ճռնչոցից, և տղան, որի գլուխը թաղվում է գլխարկի մեջ, նորից մեծալուրջ ու փքված, ասես բան չի պատահել, նստած է լծին։ Նրա և իր գլխարկի համար սովորական են այդպիսի անհարմար վիճակները։ 

     Հոտաղ տղան ես եմ։ 

     Ահա լեռան լանջին տղան մոշ է քաղում։ Նրա բոբիկ ոտքերին սպիտակ երկարաճիտներ են։ Սարդոստայնից են սպիտակել, որն այդ ժամանակ պատում է ողջ շրջակայքը՝ ժայռերն ու կիրճերը։ Մոշը՝ մուգ մանուշակագույն պտուղներ, ատամները մզզացնելու աստիճան քաղցր, հյութեղ։ Թփի կողքով անցնելն ու պտուղները չճաշակելը տառապանք է։ 

     Լեռնալանջին տղան ոչ այնքան հավաքում, որքան ուտում է՝ պտուղները բուռ-բուռ բերանը գցելով։ 

     Նրա շրթունքներն ու ատամները կապույտ-կապույտ են։ Մոշի՛ց։ Իսկ ոտուձեռը՝ ճանկռոտած։ Դա է հյուրասիրության ու հեքիաթային հաճույքի վարձքը։ Մոշի թուփն անտանելի փշեր ունի, որ արթուն պահապանների նման հսկում են՝ քաղցր-քաղցր պտուղները պահպանելով կենդանիներից, գազաններից, մինչևիսկ թռչուններից։ Ումից ասես, բայց ոչ գեղջուկ տղաներից, որոնք օրնիբուն լեռներում են, ամենաանհասանելի լանջերի վրա։ Ի դեպ ասած, մոշն ամեն տեղ էր հասնում, բայց մենք բարձրանում էինք լեռն ի վեր, որտեղ առավել դժվար էր հավաքել, դրա համար էլ ավելի քաղցր էր ու գայթակղիչ։ Մեզ համար գայթակղիչ էր այն ամենը, որ անմատչելի էր և արգելքի տակ։ Ուրիշի այգու խաղողը, սև թութը, որ մեզ մոտ քիչ է հանդիպում։ Նրանից նույնպես շրթունքներն ու ատամները կապտում էին։ 

     Մոշ հավաքող սպիտակ երկարաճիտներով տղան նույնպես ես եմ։ 

     Միջգյուղյա ճանապարհով, խաղաղ ճռռացներով չյուղած անիվները, սարն ի վեր դեպի գյուղ է բարձրանում սայլը։ Սայլի մեջ՝ մի կիսամեռ պատանի։ Փորձանք է պատահել տղային. հասակակիցների առաջ պարծենալով՝ նստել է հեծկանին անսովոր, չվարժեցված ձին , ու սա չհասկանալով տղայի փառասիրական նկրտումները՝ նրան շպրտել է գլխի վրայով՝ խայտառակելով անփորձ հեծյալին։ Այդ պատանին, որ հիմար պարծենկոտության պատճառով ջարդուփշուր է արել ձեռքը, նույնպես ես եմ… 

     Մեզ կյանքի համար ամեն ինչ լիաբուռ է տրված, թե բարին, թե չարը, տխուրն ու ուրախը, բայց ինչո՞ւ ես, որ երկար կյանք եմ ապրել, նորից ու նորից վերադառնում եմ կյանքում իմ առաջին քայլերին՝ դրանց մեջ որոնում ինձ չարչարող հարցերի պատասխանը։ 

     Ես քիչ դեպքերում եմ աչքի ընկել խելամտությամբ, երբ հարցը վերաբերել է Ղարաբաղին։ Հիմա էլ չեմ կարող անաչառ դատել նրա մասին։

     Իմ տարիքի մարդկանց լավ ծանոթ է այս երգը. «Բոցի պես բարձրացեք, կապուտակ գիշերնե՛ր»։ Այդ երգը հիմա էլ տակնուվրա է անում մեր հիշողությունը, մեզ՝ մեծահասակներիս, տանում հեռավոր տարիների միջով, դեպի այն առաջին խարույկը, երբ վառվռուն ածուխների պես մեր սրտում հայտնվեցին պիոներական երդման բառերը։ 

     Լույս տվող այդպիսի մի խարույկի պես է հիմա ինձ համար Նորշենը, եզների այն քառյակը, որը քաշում է փոքրիկ արորը, այն մոշի թուփը, որ իր քաղցր պտուղները ընծայելուց առաջ արյունոտելու աստիճան ճանկռտում էր ոտքերս ու ձեռքերս, այն սարդոստայնը, որ ինձ ճերմակ երկարաճիտ կոշիկներ էր հագցրել, նուրբ արձաթագույն շղարշով պատելով իմ մանկությունը։ 

     Նույնիսկ հիմա չեմ պատկերացնում, որ կարող էի ծնվել ուրիշ մի տեղ, որ իմ մանկությունը կարող էր անցնել այլ երկնքի տակ… Իսկ եթե դուք, ընթերցո՛ղ ծնվել եք ոչ Ղարաբաղում՝ ոչինչ։ Դուք նույնպես ինչ-որ տեղ ծնվել եք, ինչ-որ տեղ անցել է ձեր մանկությունը, և այդ ինչ-որ տեղը ձեր տիեզերքն է։ 

     Ահա և ճանապարհը, իմ մանկության ճանապարհը՝ սմբակներով տրորված, անիվներով ջարդոտված, հիմա արդեն ավտոդողերի թանձր հետքերով ջնջված՝ արբաների երկաթե ակների հետքերը վրան, լեռնային ճանապարհը, որ սկսվում է Աստված գիտի՝ որտեղ ու վազում՝ ով իմանա ուր։ 

     Այդ ճանապարհով իմ նախնիները իրենց ուղերձն են տարել Պյոտր Առաջինին։ Ուղերձում ղարաբաղցիները Ռուսաստանի օգնությունն էին խնդրում արևելյան արշավանքներից Ղարաբաղի պաշտպանության գործում։ Արդյոք այս ճանապարհով չէ՞, որ Աթաբեկովները, Կուսապատ գյուղի բնակիչներ Վանի Յուզբաշին ու նրա եղբայր Հակոբը, 1805 թվականի հուլիսի 18-ին թշնամու համար աննկատ մոտեցան փոքրաքանակ ռուս զինվորներին ու նրանց դուրս բերին շրջապատումից։ Երկու խիզախներ, որոնց հետագայում այդ տարիների ռազմական պատմաբան Վ. Պոտտոն ջոկատի փրկարարներ կանվանի… Էլի մի քանի դար առաջ այդ ճանապարհին, ահա այն աղբյուրի մոտ, արքայորդի Վաչագանը տեսավ Անահիտ անունով գեղջկուհուն, և ապշեց նրա իմաստությունից։ Վաչագանը, ինչպես ավանդույթն է ասում, հմայնված աղջկա խելքով՝ ամուսնացավ նրա հետ ու երջանիկ էր։ 

     Իմ մանկության ճանապա՛րհ։ Այդ ճանապարհով Հայրենականին կռիվ գնաց իմ ընկերը, իմ եղբայրացուն՝ Վասակ Պողոսբեկյանը, ու չվերադարձավ։ Շատերը գնացին, շատ նորշենցիներ… Գյուղի մուտքի մոտ մարմարի վրա փորագրված են նրանց անունները։ Այդ վերքը ես իմ սրտում եմ կրում, և այն չի սպիանում… 

     Ղարաբաղցին որքան էլ Ղարաբաղից դուրս ապրի, - դա արդեն ստուգված է, - Ղարաբաղը նրա համար հավերժ է մնում, այն Կարթագենը, որ հեշտ չի կործանել։ 

     Քառասուն տարուց ավելի է անցել այն օրից, երբ ես թողեցի Նորշենը, սակայն ոչ մի վայրկյան չեմ կասկածել, որ կվերադառնամ։ 

     Ես հիմա ապրում եմ Երևանում, որն իրավացիորեն համարվում է երկրի գեղեցկագույն քաղաքներից մեկը։ Ուրախ եմ, որ այն ժամ առ ժամ մեծանում է, կառուցապատվում, գեղեցկանում։ Բայց ինչպիսին էլ լինի, ես չեմ կարող մոռանալ իմ Ղարաբաղը։ Ես ղարաբաղցի եմ, և դրանով ասված է ամեն ինչ։ 

     Կարող են առարկել. «Ի՞նչ է, ձեր Կարթագենն այդպես էլ շողշողալու է դարեդար, երբ քաղաքը տարեցտարի գրոհում է վրան, խլում նրա մարդկանց։ Իսկ քո Նորշենում երևի թե համարյա շունչ-արարած չի մնացել, բնակչությունը կիսով պակասել է»։ 

     Այո՛, դա ճիշտ է՝ գյուղի բնակչությունը նվազում է։ Բայց ճիշտ է և այն, որ ինչքան էլ քաղաքը կանչի, տանի մարդկանց, հողը հող է մնում, այն կերակրել ու կերակրելու է, և անփոփոխ է լինելու մարդու հոգածությունը հացի ու բերքի հանդեպ… Եվ եթե այդպես է, ուրեմն կանգուն կմնա և իմ Կարթագենը, կլինեն և նրան նվիրված մարդիկ… 

     Կարծես հիմա արդեն ամեն ինչ իր տեղն ընկավ, ավելի պարզ դարձավ, թե ինչու ես այս ուրվանկարում վերադարձա իմ մանկության առաջին գույներին, կրկին ելա Նորշենի իմ տան տանիքը։ Երբ տանիք ունես, հավիտենական մի բան, երկրագունդը փոքրանում, դառնում է ֆուտբոլի գնդակի չափ, գլոբուսի չափ, որը կարելի է պահել ձեռքում։     

​

​

Պիոներ — Լենինի անվան համամիութենական պիոներական կազմակերպության անդամ: Խորհրդային Միության երիտասարդական կազմակերպություն 9-15 տարեկանների համար, որը գործում էր 1922-1991 թ.-ներին։

​

​